GİRİŞ

Mülkiyet hakkı, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ile güvence altına alınmış temel haklardandır. Ancak, kamu yararı gerekçesiyle özel mülkiyetin, usulüne uygun kamulaştırma işlemleri tesis edilmeksizin idare tarafından fiilen alınması veya üzerinde tasarruf yetkisinin engellenmesi durumu olan kamulaştırmasız el atma, bu temel hakkın ciddi bir ihlalini teşkil etmektedir. Bu yazımızda, kamulaştırmasız el atma kavramını, bu durumda mülk sahiplerinin başvurabileceği hukuki yolları ve dikkat edilmesi gereken önemli hususları, kısaca inceleyeceğiz.

KAMULAŞTIRMASIZ EL ATMA KAVRAMI VE HUKUKİ DAYANAĞI

Kamulaştırmasız el atma, idarenin, 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu'nda öngörülen usul ve esaslara riayet etmeksizin, herhangi bir kamulaştırma kararı olmaksızın veya kamulaştırma süreci tamamlanmadan özel mülkiyete konu taşınmazlara müdahale etmesidir. Bu müdahale, niteliği itibarıyla iki farklı şekilde ortaya çıkabilir: fiili el atma ve hukuki el atma.

FİİLİ EL ATMA

Fiili el atma, idarenin herhangi bir kamulaştırma kararı olmaksızın veya usulüne uygun bir kamulaştırma işlemi tamamlanmadan, özel mülkiyete konu taşınmaza fiziken müdahale ederek, malikin taşınmaz üzerindeki fiili hakimiyetini ve kullanma yetkisini doğrudan engellemesi veya ortadan kaldırmasıdır. Bu durum genellikle idarenin taşınmaz üzerinde yapı inşa etmesi, yol geçirmesi, park veya bahçe düzenlemesi gibi eylemlerle kendini gösterir. Fiili el atmada, idarenin zilyetliği gasp etme ve taşınmazı kamu hizmetine tahsis etme amacı açıkça görülür. Bu tür el atmalarda, mülk sahibi genellikle adli yargıda ecrimisil (haksız işgal tazminatı) ve tazminat davalarını açabilir. Görevli mahkeme, Asliye Hukuk Mahkemesidir.

HUKUKİ EL ATMA

Hukuki el atma ise, idarenin fiziki bir müdahalesi olmaksızın, yasal düzenlemeler veya idari işlemler (imar planları gibi) aracılığıyla özel mülkiyetin malikinin taşınmaz üzerindeki tasarruf yetkisini önemli ölçüde kısıtlaması veya kullanılamaz hale getirmesidir. Bu durumda, malikin taşınmaz üzerindeki mülkiyet hakkı devam etmekle birlikte, bu hakkın kullanımı, getirilen hukuki sınırlamalar nedeniyle fiilen imkânsız hale gelebilir. Örneğin, imar planında özel mülkiyete ait bir taşınmazın okul, park gibi kamu hizmet alanına ayrılması ve uzun yıllar boyunca kamulaştırma yapılmaması hukuki el atma olarak değerlendirilebilir. Hukuki el atmadan kaynaklanan tazminat talepleri ise, idari yargının görev alanına girer ve İdare Mahkemelerinde açılır.

FİİLİ EL ATMA VE HUKUKİ EL ATMANIN KARŞILAŞTIRILMASI

Özellik	Fiili El Atma	Hukuki El Atma
Müdahalenin Şekli	Fiziki müdahale, zilyetliğin gaspı	Fiziki müdahale yok, hukuki düzenlemelerle tasarruf yetkisinin kısıtlanması
Zilyetlik Durumu	Malik zilyetliğini kaybeder	Malik zilyetliğini korur, ancak tasarruf yetkisi kısıtlanır
Amaç	Taşınmazı doğrudan kamu hizmetine tahsis etme	Taşınmazı gelecekteki bir kamu hizmeti için hazır tutma veya kullanımını sınırlandırma
Görevli Mahkeme	Tazminat ve ecrimisil için Asliye Hukuk Mahkemesi (Adli Yargı)	Tazminat için İdare Mahkemesi (İdari Yargı)

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın 35. maddesi, "Herkes, mülkiyet ve miras haklarına sahiptir. Bu haklar, ancak kamu yararı amacıyla, kanunla sınırlandırılabilir. Mülkiyet hakkının kullanılması toplum yararına aykırı olamaz." hükmünü amirdir. Görüldüğü üzere, mülkiyet hakkına müdahale ancak kanunla ve kamu yararı amacıyla mümkün olup, bunun da belirli usullere bağlanması gerekmektedir. Kamulaştırma işlemleri ise, 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu ile detaylı bir şekilde düzenlenmiştir. Bu Kanun'da belirtilen usullere uyulmaksızın gerçekleştirilen her türlü müdahale, hukuka aykırı addedilir.  

Yargıtay'ın kökleşmiş içtihatları da, kamulaştırmasız el atmayı idarenin hukuka aykırı bir fiili olarak kabul etmekte ve bu durumdan zarar gören mülk sahiplerine, haksız fiil hükümlerine göre tazminat talep etme imkânı tanımaktadır. Bu bağlamda, mülk sahipleri, idarenin bu hukuka aykırı eylemi neticesinde uğradıkları zararların tazminini talep edebileceklerdir.

KAMULAŞTIRMASIZ EL ATMA DAVALARININ TÜRLERİ VE HUKUKİ SÜREÇ

Kamulaştırmasız el atma durumunda, mülk sahiplerinin başvurabileceği temel dava türleri ve ilgili mevzuat hükümleri şunlardır:

• Mülkiyetin İadesi Davası (Aynen İade Davası): Mülk sahibi, taşınmazına yapılan haksız müdahalenin giderilerek, taşınmazın eski haline getirilmesini ve kendisine iadesini talep edebilir. Bu dava, özellikle fiili el atma durumlarında ve taşınmazın fiziki olarak geri alınmasının mümkün olduğu hallerde önem arz eder. Bu talep, genel hükümler çerçevesinde Asliye Hukuk Mahkemesinde ileri sürülebilir.
• Tazminat Davası: Mülk sahibi, taşınmazına yapılan müdahale nedeniyle uğradığı zararın (taşınmazın değer kaybı, gelir kaybı vb.) tazminini talep edebilir. Fiili el atmadan kaynaklanan tazminat davaları Asliye Hukuk Mahkemelerinde, hukuki el atmadan kaynaklanan tazminat davaları ise 2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanunu'nun 2. maddesi uyarınca İdare Mahkemelerinde açılır. Tazminat miktarı, genellikle bilirkişi incelemesi sonucunda belirlenen taşınmazın rayiç değeri ve diğer zararlar dikkate alınarak hesaplanır.
• Ecrimisil Davası (Haksız İşgal Tazminatı Davası): İdarenin, fiili el atma suretiyle mülk sahibinin rızası olmaksızın taşınmazı kullanması halinde, mülk sahibi, bu haksız kullanımdan dolayı ecrimisil (işgal tazminatı) talep edebilir. Ecrimisil talebi, Borçlar Kanunu'nun haksız fiile ilişkin hükümleri çerçevesinde Asliye Hukuk Mahkemesinde ileri sürülebilir. Ecrimisil miktarı, taşınmazın emsal kira bedeli üzerinden hesaplanır.

Bu davaların açılması ve yürütülmesi sürecinde, usul hükümlerine titizlikle uyulması gerekmektedir. İdari yargıda açılacak davalar için, 2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanunu hükümleri uygulanır. Dava dilekçesinde, davacının kimlik bilgileri, davalı idare, dava konusu taşınmazın bilgileri, el atma tarihi ve şekli, talep edilen hukuki sonuç ve deliller açıkça belirtilmelidir.

KAMULAŞTIRMASIZ EL ATMA DAVALARINDA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR

Kamulaştırmasız el atma davalarında mülk sahiplerinin dikkat etmesi gereken bir dizi önemli husus bulunmaktadır:

• Zamanaşımı Süresi: Kamulaştırmasız el atma davaları mülkiyet hakkından kaynaklandığından kural olarak zamanaşımı süresi yoktur. Ancak, idari yargılama usulü hükümleri çerçevesinde farklı süreler söz konusu olabileceği unutulmamalıdır. Bu nedenle, hak kayıplarının önlenmesi için derhal hukuki yollara başvurmak önemlidir.
• Delillerin Toplanması: Davanın başarıyla sonuçlanması için, mülkiyet hakkını ve el atma fiilini kanıtlayacak her türlü delilin (tapu kayıtları, keşif raporları, tanık beyanları, fotoğraflar, resmi yazışmalar, imar planları vb.) eksiksiz bir şekilde toplanması ve ilgili mahkemeye sunulması gerekmektedir.
• Doğru Davalı Tarafın Belirlenmesi: Davanın doğru idareye karşı açılması, yargılama sürecinin sağlıklı ilerlemesi açısından kritik öneme sahiptir. El atmayı gerçekleştiren veya bundan sorumlu olan idarenin doğru tespit edilmesi gerekmektedir.
• Bilirkişi İncelemesi: Tazminat davalarında, taşınmazın değerinin ve uğranılan zararın tespiti için genellikle bilirkişi incelemesi yapılır. Bilirkişi raporlarına itiraz hakkı saklıdır ve bu raporların titizlikle incelenmesi önemlidir.
• Avukat Desteği: Kamulaştırmasız el atma davaları, hukuki bilgi ve deneyim gerektiren karmaşık süreçlerdir. Özellikle fiili ve hukuki el atma arasındaki ayrımın doğru yapılması ve görevli mahkemenin tespiti büyük önem taşır. Bu nedenle, hak kayıplarının önlenmesi ve sürecin doğru yönetilmesi için uzman bir avukattan hukuki destek almak büyük önem taşımaktadır. Avukat, dava sürecinde müvekkilini en iyi şekilde temsil edecek, gerekli hukuki argümanları ileri sürecek ve delillerin toplanmasına yardımcı olacaktır.

SONUÇ

Kamulaştırmasız el atma, mülkiyet hakkının açık bir ihlalidir ve hukuk sistemimiz bu duruma karşı mülk sahiplerine çeşitli hukuki yollar sunmaktadır. Mülkiyetin iadesi, tazminat ve ecrimisil davaları aracılığıyla, mülk sahipleri uğradıkları zararın giderilmesini ve haklarının korunmasını sağlayabilirler. Ancak, bu süreçte fiili ve hukuki el atma arasındaki ayrımı doğru yapmak, zamanaşımı sürelerine dikkat etmek, gerekli delilleri eksiksiz sunmak ve uzman bir avukattan destek almak, hak arama sürecinin başarıyla sonuçlanması açısından hayati öneme sahiptir. Unutulmamalıdır ki, mülkiyet hakkı Anayasa ile güvence altına alınmış temel bir haktır ve bu hakkın ihlaline karşı hukuki mücadele vermek, mülk sahiplerinin en doğal hakkıdır.

Avukat Arb. Doç. Dr. Yusuf TOPAL